Αποποίηση κληρονομιάς από ανήλικο που κατοικεί στην αλλοδαπή
Γιώργος Κακουριώτης
Γιώργος Κεφαλάς
L.LM. mult., M.Sc.
Περίληψη: Η αυξημένη κινητικότητα εργαζομένων κατά τα τελευταία έτη έχει οδηγήσει στη δημιουργία πολλών οικογενειών Ελλήνων με μόνιμη διαμονή σε κάποια χώρα του εξωτερικού. Στις περιπτώσεις αυτές, όταν αποβιώσει κάποιος συγγενής στην Ελλάδα, αφήνοντας στους κληρονόμους του σημαντικά χρέη, δημιουργείται το ερώτημα σε ποιο κράτος θα πρέπει να προσφύγουν οι κληρονόμοι για να αποποιηθούν την κατάχρεη αυτή κληρονομία. Το πρόβλημα είναι οξύτερο στην περίπτωση που κληρονόμος είναι κάποιος ανήλικος, διότι τότε πρέπει να προηγηθεί της αποποίησης σχετική άδεια του δικαστηρίου προς τον ασκούντα την γονική μέριμνα. Βάσει των πρόσφατων εξελίξεων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, η όλη διαδικασία μπορεί να πραγματοποιηθεί ενώπιον των ελληνικών αρχών.
1. Εισαγωγικά
Στην εποχή μας απαντάται μία αυξανόμενη κινητικότητα προσώπων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), αλλά και προς τρίτα κράτη. Στο φαινόμενο αυτό συνέτεινε, αφενός, η ευκολότερη σε σύγκριση με το παρελθόν δυνατότητα εγκατάστασης σε ξένα κράτη, ιδίως εντός της Ε.Ε., αφετέρου, η οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα μας, η οποία οδήγησε σημαντικό μέρος του εργατικού δυναμικού σε αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό. Μεταξύ των διαφόρων νομικών ζητημάτων που αναφύονται συγκαταλέγεται και το ζήτημα της αποποίησης τυχόν κληρονομίας που έχει περιέλθει στα πρόσωπα αυτά κατόπιν θανάτου κάποιου συγγενικού τους προσώπου στην Ελλάδα, τη χώρα στην οποία μεγάλωσαν και με το δίκαιο της οποίας συνήθως είναι περισσότερο εξοικειωμένα.
Η κληρονομιαία περιουσία, ιδίως κατά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, αποτελεί πολλές φορές ένα «δυσβάστακτο» φορτίο για τους κληρονόμους, διότι συχνά το παθητικό της σκέλος (χρέη) ξεπερνά κατά πολύ το ενεργητικό (κινητή και ακίνητη περιουσία). Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει ο κληρονόμος, προκειμένου να μην επιβαρυνθεί με τα χρέη αυτά, να προχωρήσει εντός των προθεσμιών που προβλέπονται στον Αστικό μας Κώδικα σε αποποίηση της επαχθείσας σε αυτόν κληρονομίας. Η αποποίηση της κληρονομίας εκ μέρους των ενηλίκων κατοίκων εξωτερικού δεν εγείρει προβληματισμούς, διότι πραγματοποιείται με μία απλή δήλωση στο Ειρηνοδικείο του τόπου της τελευταίας κατοικίας του κληρονομουμένου, ήτοι στην Ελλάδα και βάσει του ελληνικού δικαίου. Αντιθέτως, προβλήματα μπορεί να ανακύψουν αναφορικά με την αποποίηση της κληρονομίας από πλευράς του ανηλίκου (στο οποίο και θα επαχθεί η κληρονομία – άρα και τα χρέη της – μετά την αποποίηση από τους γονείς του).
2. Η αποποίηση της κληρονομίας στο ελληνικό δίκαιο
Σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, εάν ένας κληρονόμος αποποιηθεί την κληρονομία, αυτή επάγεται σε εκείνον που θα είχε κληρονομήσει εάν ο αποποιούμενος δεν ζούσε κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου. Έτσι, λόγου χάρη, εάν αποβιώσει ο Α, ο οποίος έχει μία κόρη, τη Β, και δύο εγγόνια, τους Γ και Δ, η κληρονομία του αρχικά θα επαχθεί στην κόρη του Β και, εάν εκείνη αποποιηθεί, στα εγγόνια του Γ και Δ. Επειδή όμως ο ανήλικος δεν έχει δικαιοπρακτική ικανότητα, η αποποίηση πρέπει να γίνει από τον ασκούντα τη γονική μέριμνα, ήτοι, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, από τους γονείς του. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να υποβληθεί από τους γονείς αίτηση προς το αρμόδιο δικαστήριο και να εκδοθεί σχετική δικαστική απόφαση που θα χορηγεί στον ασκούντα τη γονική μέριμνα άδεια να προβεί στην αποποίηση της κληρονομίας. Σε περίπτωση διαμονής στο εξωτερικό, η αίτηση αυτή πρέπει να ασκηθεί εντός προθεσμίας ενός έτους από το χρόνο κατά τον οποίο ο νόμιμος αντιπρόσωπός του ανηλίκου έλαβε γνώση της επαγωγής της κληρονομίας στον ανήλικο.
Εάν η ως άνω προθεσμία παρέλθει χωρίς να λάβει χώρα αποποίηση της κληρονομίας για λογαριασμό του ανηλίκου, τότε το τέκνο θεωρείται κληρονόμος, χωρίς άλλη διατύπωση ή άδεια του δικαστηρίου. Σύμφωνα δε με τον Αστικό Κώδικα, εφόσον δεν γίνει δήλωση αποποίησης, το τέκνο θεωρείται ότι αποδέχεται την κληρονομία «με το ευεργέτημα της απογραφής». Αυτό σημαίνει ότι θα ευθύνεται για τα χρέη της κληρονομίας μόνον μέχρι το ύψος των περιουσιακών στοιχείων που κληρονόμησε και όχι και με την ατομική του περιουσία. Έτσι, εάν για παράδειγμα το ενεργητικό της κληρονομίας (χρήματα, ακίνητα και άλλα περιουσιακά στοιχεία) είναι 50.000 € και το παθητικό 80.000 € (οφειλές προς πιστωτικά ιδρύματα από δάνεια, βεβαιωμένες οφειλές προς Δ.Ο.Υ κλπ), ο ανήλικος θα αναλάβει τα χρέη της κληρονομίας με υπέγγυα περιουσία μόνο αυτή που κληρονόμησε και σε καμία περίπτωση την λοιπή περιουσία του. Οι δανειστές με απαιτήσεις 80.000 ευρώ θα μπορούν να στραφούν μόνο κατά των συγκεκριμένων περιουσιακών στοιχείων που κληρονόμησε ο ανήλικος.
Ωστόσο, παρότι ο θεσμός της απογραφής προστατεύει θεωρητικά τα κληρονομούντα τέκνα, δύναται να τα οδηγήσει σε ιδιαιτέρως δυσχερή θέση. Οι διαδικασίες για τη διενέργεια της απογραφής (αίτηση στο δικαστήριο για ορισμό συμβολαιογράφου και πραγματογνωμόνων, παράσταση κατά την ενέργεια της απογραφής) μπορεί να αποδειχθούν κοστοβόρες επιβαρύνοντας μια ήδη κατάχρεη κληρονομία. Επίσης, σε περίπτωση μη σύνταξής της όσο το παιδί είναι ανήλικο, οφείλει αυτό, εντός προθεσμίας ενός έτους από την ενηλικίωσή, του να συντάξει την απογραφή, προκειμένου να μην εκπέσει από το ευεργέτημα. Ως εκ τούτου στις περισσότερες περιπτώσεις – ιδίως όταν τα χρέη της κληρονομίας είναι σημαντικά – η ανάγκη διαφύλαξης των συμφερόντων του ανηλίκου καθιστά απαραίτητη την αποποίηση της κληρονομίας.
Το μείζον ερώτημα που δημιουργείται εκ της αποποίησης κληρονομίας από την πλευρά των ανήλικων τέκνων που κατοικούν στο εξωτερικό είναι το εξής: Στο δικαστήριο ποιού κράτους πρέπει να προσφύγουν οι γονείς προκειμένου να λάβουν την άδεια για να αποποιηθούν την κληρονομία που επάγεται στο παιδί τους; Του κράτους όπου κατοικούν ή του κράτους όπου απεβίωσε ο κληρονομούμενος;
Για την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να γίνει μία διάκριση, ανάλογα με το εάν η οικογένεια κατοικεί σε κράτος μέλος της Ε.Ε. ή σε τρίτο, εκτός Ε.Ε., κράτος, κατά τα αναφερόμενα στην επόμενη παράγραφο.
3. Το αρμόδιο για τη χορήγηση της άδειας δικαστήριο
– Κατοικία του ανηλίκου σε κράτος – μέλος της Ε.Ε.
Στην περίπτωση που το τέκνο κατοικεί εντός της Ε.Ε., για τον εντοπισμό του αρμόδιου δικαστηρίου δεν εφαρμόζεται το ελληνικό δίκαιο, αλλά ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός «Βρυξέλλες ΙΙα», ο οποίος ρυθμίζει ζητήματα γονικής μέριμνας σε υποθέσεις που συνδέονται με τα κράτη της Ε.Ε. (πλην της Δανίας).
Κατά γενικό κανόνα αρμόδια είναι τα δικαστήρια του κράτους μέλους στο οποίο το τέκνο έχει τη συνήθη διαμονή του. Ωστόσο, κατ’ εξαίρεση, αρμόδια μπορεί να είναι και τα δικαστήρια άλλου κράτους μέλους, εφόσον πληρούνται οι εξής προϋποθέσεις:
α) το τέκνο έχει στενή σχέση με αυτό το κράτος μέλος, λόγω, ιδίως του ότι ένας εκ των δικαιούχων της γονικής μέριμνας έχει σε αυτό τη συνήθη διαμονή του ή το τέκνο έχει την ιθαγένεια αυτού του κράτους μέλους και
β) η αρμοδιότητα των εν λόγω δικαστηρίων έχει γίνει ρητώς ή κατ’ άλλον ανεπιφύλακτο τρόπο αποδεκτή από όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη της διαδικασίας και είναι προς το συμφέρον του τέκνου.
Βάσει των ανωτέρω, λοιπόν, ακόμη και εάν ο ανήλικος διαμένει με τους γονείς του σε άλλο κράτος – μέλος της Ε.Ε., μπορεί να θεμελιωθεί τοπική αρμοδιότητα και, κατ’ επέκταση, διεθνής δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων για την παροχή στους γονείς της άδειας αποποίησης κληρονομίας, εφόσον ο ανήλικος έχει την ελληνική ιθαγένεια και η αίτηση κατατέθηκε από αυτούς ενώπιον ελληνικού δικαστηρίου.
Έτσι, το Ειρηνοδικείο Ξάνθης με την υπ’ αριθμ. 139/2018 απόφασή του έκρινε εαυτό αρμόδιο για την εκδίκαση της κατατεθείσας ενώπιον του αίτησης των ασκούντων τη γονική μέριμνα των ανήλικων τέκνων τους γονέων, με συνήθη διαμονή στη Γερμανία, για παροχή άδειας από το δικαστήριο προκειμένου να προβούν για λογαριασμό των τελευταίων στην αποποίηση της επαχθείσας εξ αδιαθέτου σε αυτά κληρονομίας που τους κατέλιπε ο αδελφός του παππού τους, κάτοικος εν ζωή Ξάνθης. Η ως άνω ερμηνεία γίνεται πλέον – μετά τη δημοσίευση της απόφασης της 19.4.2018 του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έκρινε επί παρόμοιου ζητήματος στην υπόθεση με αριθμό C-565/2016 – καθολικά δεκτή από τα ελληνικά δικαστήρια.
– Κατοικία ανηλίκου σε κράτος – μη μέλος της Ε.Ε.
Εάν το τέκνο κατοικεί σε κράτος που δεν ανήκει στην Ε.Ε., τότε το αρμόδιο δικαστήριο θα κρίνεται βάσει του εθνικού μας δικαίου. Ειδικότερα:
Υποστηρίζεται ότι, στις περιπτώσεις αυτές, μπορεί να θεμελιωθεί δικαιοδοσία ελληνικού δικαστηρίου βάσει του άρθρου 797 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, όπου ορίζεται ότι αρμόδιο δικαστήριο σε περίπτωση που ζητείται δικαστική άδεια από ορισμένα πρόσωπα (μεταξύ των οποίων και ο ασκών τη γονική μέριμνα για να ενεργήσει μία πράξη για λογαριασμό του ανηλίκου) είναι το δικαστήριο της συνήθους διαμονής του ανηλίκου και το δικαστήριο της κληρονομίας, ήτοι το δικαστήριο όπου είχε την κατοικία του ο κληρονομούμενος.
Ωστόσο, η άποψη αυτή, παρά το γεγονός ότι έχει υποστηριχθεί, δεν γίνεται καθολικά δεκτή από τα ελληνικά δικαστήρια, τα οποία συχνά κρίνουν ότι αρμόδια είναι πάντοτε τα δικαστήρια όπου έχει τη συνήθη διαμονή του ο ανήλικος, αντλώντας επιχείρημα από τη διφορούμενη διατύπωση του ως άνω άρθρου του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας. Έτσι, το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών απέρριψε με την υπ’ αριθμ. 477/2009 απόφασή του την αίτηση δύο γονέων, κατοίκων ΗΠΑ και με προσωρινή απλώς διαμονή στον Δ. Αλίμου Ν. Αττικής, οι οποίοι ζήτησαν να τους δοθεί άδεια για αποποίηση ανεπιθύμητης κληρονομίας για λογαριασμό των ανήλικων τέκνων τους, διότι έκρινε ότι, λόγω συνήθους διαμονής των αιτούντων στις ΗΠΑ, αποκλειστικά αρμόδια είναι τα δικαστήρια του τόπου διαμονής, ενώ τα δικαστήρια της ημεδαπής δεν έχουν διεθνή δικαιοδοσία.
Από την άλλη πλευρά, κερδίζει έδαφος η θεωρία που αντιμετωπίζει την ως άνω ερμηνεία της διάταξης ως περιοριστική και τάσσεται υπέρ της δυνατότητας των ασκούντων τη γονική μέριμνα να υποβάλλουν τη σχετική αίτηση σε όποιο δικαστήριο επιθυμούν, δηλαδή είτε σε αυτό της συνήθους διαμονής του τέκνου είτε σε αυτό της κληρονομίας.
Πρέπει μάλιστα να προστεθεί ότι ακόμη και ο μη εφαρμοζόμενος εν προκειμένω Κανονισμός «Βρυξέλλες ΙΙα» αναφέρει ότι, και όταν το παιδί έχει τη συνήθη διαμονή του εκτός Ε.Ε., η αρμοδιότητα που ο ίδιος θεσπίζει (και η οποία περιλαμβάνει, υπό τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, το δικαστήριο της κληρονομίας) θεωρείται ότι είναι προς το συμφέρον του, ιδίως όταν μια διαδικασία παρίσταται αδύνατη στο τρίτο κράτος, ενώ αντίστοιχα επιχειρήματα μπορούν να αντληθούν και από τη Σύμβαση της Χάγης της 19ης Οκτωβρίου του 1996, στην οποία, πέραν των κρατών μελών της Ε.Ε., έχουν συμβληθεί και πολλά τρίτα κράτη, μεταξύ των οποίων και οι Η.Π.Α..
Ωστόσο, η πιο πρόσφατη και πλέον σημαντική εξέλιξη στην μελετώμενη εδώ περίπτωση, αποτυπώνεται ομοίως στην πρόσφατη απόφαση του Ειρηνοδικείου Ξάνθης, η οποία ενσωματώνει και παλαιότερη νομολογία. Σύμφωνα με την ως άνω απόφαση η κατά τόπον αρμοδιότητα και η διεθνής δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων σε υποθέσεις τέτοιας φύσης δεν καθορίζεται αποκλειστικώς από το νομοθέτη, αλλά οι σχετικές διατάξεις έχουν απλώς καθοδηγητικό χαρακτήρα για το δικαστή, αφού κρίσιμο είναι το στοιχείο της δικαστικής αντίληψης ή πρόνοιας. Με απλά λόγια, το ελληνικό δικαστήριο, για λόγους πρόνοιας προς τον Έλληνα πολίτη, ο οποίος έχει μόνιμη διαμονή σε τρίτο κράτος, αλλά προσφεύγει στα ελληνικά δικαστήρια, και εφόσον δεν θίγονται δικαιώματα τρίτων, μπορεί να θεωρήσει εαυτό αρμόδιο, με σκοπό να παρέχεται αποτελεσματική δικαστική προστασία. Βάσει της άποψης αυτής, Έλληνας πολίτης, μόνιμος κάτοικος Αμερικής, μπορεί να αιτηθεί την άδεια αποποίησης για λογαριασμό του ανήλικου τέκνου του από το ελληνικό δικαστήριο της τελευταίας κατοικίας του θανόντος.
4. Αντί επιλόγου
Συνοψίζοντας, βάσει των τελευταίων αποφάσεων που έχουν εκδοθεί από τα ελληνικά δικαστήρια και από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρέχεται η δυνατότητα στους γονείς ανήλικων τέκνων, που διαμένουν στην αλλοδαπή, είτε εντός Ε.Ε., είτε σε τρίτο κράτος, να διεξάγουν την αναγκαία διαδικασία αποποίησης της κληρονομίας που επάγεται στα ανήλικα τέκνα τους, ενώπιον των ελληνικών δικαστηρίων, χωρίς να χρειάζεται να απευθύνονται σε αλλοδαπούς δικηγόρους και να κινούν διαδικασίες σε δύο διαφορετικά κράτη (μία διαδικασία στην αλλοδαπή για την άδεια αποποίησης και μία στην Ελλάδα για την αποποίηση καθεαυτή). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ανεξαρτήτως του τόπου κατοικίας του τέκνου (εντός ή εκτός Ε.Ε.) και εφόσον πληρούνται οι ανάλογες προϋποθέσεις, τα ελληνικά δικαστήρια θα διατηρούν πάντοτε αρμοδιότητα να εκδικάζουν τις αιτήσεις των γονέων για χορήγηση άδειας προς αποποίηση των επαχθών στον ανήλικο κατάχρεων κληρονομιών. Έτσι, αποφεύγεται η διαδικασία της αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής, η οποία, σε περίπτωση κληρονομικών σε σημαντικά χρέη, είναι χρονοβόρα και συχνά πολυδάπανη.